منبت کاری چیست؟

منبت کاری شاخه ای از صنایع دستی است که در آن نقش ها به صورت برجسته روی سطح کار ایجاد میشوند. منبت کاری روی چوب  یکی از زیر شاخه های این هنر و رایج ترین آن است. البته در برخی هنرهای دیگر چوبی مانند خراطی، ابزارکاری و معرق نیز از فرآیند های مشابهی کمک گرفته میشود که نمیتوان از آن ها به عنوان منبت یاد کرد. تفاوت معرق و منبت را میتوان اینگونه بیان نمود که در صنعت معرق قطعات چوب به صورت برش خورده در کنار هم قرار می گیرند تا طرح اصلی را شکل دهند؛ در حالی که منبت کاری به انگلیسی (woodcarving) همان کنده کاری روی چوب است به گونه ای که طرح روی چوب نقش بندد. از آن روی که طرح های اولیه منبت سنتی بیشتر گل ها و گیاهان بودند، نام منبت با ریشه نبات به معنی گل و گیاه برای این هنر برگزیده شد.

تاریخچه منبت کاری در جهان

از هزاران سال پیش مردمان عادی از چوب به عنوان ماده اولیه ارزان و در دسترس استفاده می کردند از این رو نمیتوان تخمین دقیقی از تاریخچه هنر منبت کاری در جهان به دست داد. از طرفی ماندگاری چوب در برابر عوامل طبیعی چندان زیاد نیست و در اثر گرما، رطوبت و دیگر عوامل طبیعی دستخوش تغییر شده و فرسایش می یابد، بنابراین از آثار چوبی منبت قدیمی اثری در دست نیست. قدیمی ترین نمونه منبت موجود یک تندیس چوبی است که در مصر کشف شده و مربوط به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد است. البته مجسمه چوبی بت شیگیر با ۱۱۰۰۰ سال قدمت را می توان قدیمی ترین اثر کنده کاری روی چوب دانست.

تاریخچه ی منبت کاری در ایران

هنر منبت کاری در ایران سابقه طولانی دارد و به زمان ورود اعراب و حدود ۱۵۰۰ سال پیش باز میگردد. قدیمی ترین اثر منبت موجود در ایران یک در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. این در که مربوط به قرن سوم هجری است حدود ۱۲۰۰ سال قدمت دارد. اوج هنر منبت ایران در دوره صفوی بود و در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه رو به افول نهاد. امروزه، حرفه منبت کاری مانند دیگر صنایع دستی در گوشه و کنار کشور پا بر جا است و به خصوص در شهرهایی مانند گلپایگان و آباده رونق مناسبی دارد. از میان شهرهای ایران منبت کاری های اصفهان به واسطه تردد گردشگران خارجی و بناهای به جا مانده از دوران گذشته بیش از سایر مناطق کشور نزد جهانیان شناخته شده است. سقف چوبی عمارت هشت بهشت یکی از نمونه های منبت کاری اصفهان است که مورد توجه بسیاری از بازدیدکنندگان خارجی قرار گرفته است.

چوب ماده اصلی منبت کاری

بدیهی است ماده اصلی و اولیه منبت کاری ، چوب است که می تواند طیف وسیعی ازچوب های جنگلی را شامل شود. به طور عمده از چوب درختان : گردو، شمشاد و گلابی در منبت کاری استفاده می شود که با توجه به طرح باید چوب مناسب را انتخاب کرد.

دقت در انتخاب چوب برای منبت کاری

از آنجایی که چوب مورد استفاده باید بتواند استحکام و زیبایی خود را حفظ کند لازم است تا در انتخاب چوب سختگیرانه عمل کرد. چوب استفاده شده باید فشرده و محکم باشد استفاده از چوب های نرم با بافت نه چندان سخت جایی در منبت کاری ندارد. علاوه بر فشردگی و استحکام چوب باید به سلامت و یکپارچگی آن نیز توجه شود. از دست سازهای هنرمندان منبت کار ایرانی می توان یک اثر فاخر را در مسجدجامع عتیق شیراز دید که مربوط به یک لنگه درب چوبی است که گذر زمان نتوانسته از زیبایی آن کم کند. باستان شناسان قدمت این درب چوبی را اوایل قرن سوم هجری تخمین زده اند. این درب زیبا روی چوب تبریزی منبت کاری شده و از چوب گردو ، برای برجسته سازی و ایجاد نقوش استفاده شده است.

کارگاه منبت کاری چگونه ایجاد شد؟

منبت کاری نیز مانند خاتم کاری از هنرهائی است که در دوران صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پیمود و هنرمندان منبت کار آثار بسیار زیبائی در این دوره از خود باقی گذاردند ولی در دورهٔ قاجاریه به علت عدم توجهی که به هنر و هنرمندان شد، این هنر نیز در بوتهٔ فراموشی ماند و رو به انحطاط نهاد، تا این که با ظهور سلسله پهلوی خوشبختانه هنر منبت نیز مانند سایر صنایع مستظرفه مورد توجه خاص رضا شاه سر سلسله دودمان پهلوی قرارگرفت و موجبات احیای این هنر فراهم گشت و منبت کاری که تا این زمان در حال رکود بود مجدداً راه تکامل و تطور را پیمود. در بین شهرهای ایران درحال حاضردر چندین شهرمراکز مهم منبت کاری وجود دارد از جمله اصفهان، گلپایگان، آباده و شیراز؛ که علاوه برمنبت کاری سایر رشته‌های این هنر شامل معرق، خاتم، گره چینی، پیکر تراشی و … رواج بسیار دارد مخصوصاً در شهرهای گلپایگان و آباده هنر مزبور رونق بیشتری دارد؛ در سال ۱۳۰۲ زنده یاد استاد علی مختاری گلپایگانی بنا به پیشنهاد استاد کمال الملک از گلپایگان به تهران عزیمت و در بخش صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون، ضمن ریاست این بخش به تدریس شیوه‌های مختلف منبت کاری پرداخته است. همچنین در سال ۱۳۱۱ که حسب الامررضا شاه به منظور متمرکز ساختن هنرهای ملی، «هنرستان صنایع قدیمه» تأسیس گردید، مرحوم احمد امامی که از هنرمندان بنام و از استادان بزرگ منبت کاری به‌شمار می‌رفت و در شهر آباده سکنی داشت به منظور ایجاد کارگاه منبت کاری و تعلیم هنر جویان به تهران دعوت گردید. مرحوم احمد امامی به همراهی فرزند خود، علی امامی (رئیس فعلی کارگاه منبت کاری) به تهران آمد و کارگاه منبت، به همت این استاد فقید تأسیس گردید. مرحوم استاد امامی تا سال ۱۳۱۹ که در قید حیات بود خدمات ارزنده و شایان توجهی در جهت پیشرفت منبت و پرورش هنرمندان قابل و باذوقی در این زمینه انجام داد و آثار نفیس و زیبائی از خود باقی گذارد که فعلاً در موزه هنرهای ملی نگاهداری می‌شود. بعد از در گذشت استاد احمد امامی، فرزند با ذوق و هنرمند او علی امامی ریاست کارگاه منبت کاری را عهده‌دار شد و به آموزش و پرورش هنرجویان و علاقمندان این هنر پرداخت. علی امامی به سال ۱۲۹۱ در شهر آباده دیده به جهان گشود و بعد از طی دوران تحصیلی، با شوق و علاقه وافری که به هنر آباء و اجدادی خود نشان می‌داد، تحت نظر و تعلیم پدر هنرمند خویش، به آموختن اصول مقدماتی فن منبت کاری مشغول شد وبا استعداد قابل توجهی که داشت پدرش او را به همراهی خود به تهران آورد. علی امامی از این پس به ادامه کوشش‌های هنری در کارگاه منبت اشتغال ورزید و بعد از مرگ پدر، از آنجا که استادی لایق و با کفایت به‌شمار می‌رفت در رأس این کارگاه، به تعلیم هنرجویان و خلق آثار زیبا و پر ارزش منبت پرداخت.